صفحه محصول - مبانی نظری اسکان غیر رسمی

مبانی نظری اسکان غیر رسمی (docx) 31 صفحه

دسته بندی : تحقیق

نوع فایل : Word (.docx) ( قابل ویرایش و آماده پرینت )

تعداد صفحات: 31 صفحه

قسمتی از متن Word (.docx) :

دانشكده معماری و شهرسازی جستجوی کیفیتها و الگوهای فضایی در سکونتگاههای غیررسمی نمونه موردی- محله افغان آباد شهرستان گنبدکاووس پايان‌نامه براي دريافت درجه كارشناسي ارشد در رشته شهرسازی گرایش طراحی شهری دانشجو: سامان همائی فر استاد راهنما: دكتر راضیه رضازاده دانشكده معماری و شهرسازی جستجوی کیفیتها و الگوهای فضایی در سکونتگاههای غیررسمی نمونه موردی- محله افغان آباد شهرستان گنبدکاووس پايان‌نامه براي دريافت درجه كارشناسي ارشد در رشته شهرسازی گرایش طراحی شهری دانشجو سامان همائی فر استاد راهنما: دكتر راضیه رضازاده 706258-1665053 تقديم به: پدر و مادر مهربانم و همسر نازنینم. آه اگر آزادی سرودی میخواند کوچک همچون گلوگاه پرندهیی، هیچ کجا دیواری فروریخته بر جای نمیماند. سالیان بسیار نمیبایست دریافتن را که هر ویرانه نشانی از غیاب انسانی ست که حضور انسان آبادانی ست… «احمد شاملو» تشکر و قدردانی: با تشکر از سرکار خانم دکتر رضازاده که بدون راهنمایی دلسوزانه و اعتماد ایشان، چارچوب ها و کلیشه های رایج مرا از دستیابی به نتیجه دلخواه بازمی داشت. جناب آقای دکتر مصطفی عباسزادگان که حق بود نامشان به عنوان استاد مشاور زینت بخش پایان نامه باشد. همسرم سمیه ابراهیمی که در تمامی مراحل پژوهش همراهم بود. و همچنین دوستان و عزیزانی که در مطالعات میدانی همراهیم کردند: آقایان ابراهیم ابراهیمی، احسان خطایی، رضا عباس زاده، یاسر کارآمد و خانمها فاطمه فارسیانی و راحیل ربیعی و اهالی محترم محله افغان آباد -421005-590550020000 Contents TOC \o "1-3" \h \z \u پیش از جستجوی راهکار برای هر مسئلهای نخست میبایست آن را به درستی بازشناخت. از این رو در این فصل به مفاهیم کلیدی و ریشههای اسکان غیررسمی پرداخته میشود. انواع سکونتگاههای غیررسمی شناسایی میشود و ریشههای پیدایش سکونتگاههای غیررسمی معرفی میشود. دست آخر پیامدهای مثبت و منفی شکلگیری آنها تبیین میشود. بدین ترتیب فصل پیش رو میکوشد تا شالودهای نظری برای ورود به بحث اسکان غیررسمی فراهم آورد. PAGEREF _Toc535129677 \h 162-1 واژهشناسی PAGEREF _Toc535129678 \h 162-2 تعریف اسکان غیررسمی PAGEREF _Toc535129679 \h 172-3 انواع سکونتگاههای غیررسمی PAGEREF _Toc535129680 \h 182-4 ویژگیهای کلی سکونتگاههای غیررسمی PAGEREF _Toc535129681 \h 192-4-1 ویژگیهای کالبدی سکونتگاههای غیررسمی PAGEREF _Toc535129682 \h 192-4-2 ویژگیهای اجتماعی سکونتگاههای غیررسمی PAGEREF _Toc535129683 \h 202-5 ریشههای پیدایش سکونتگاههای غیررسمی PAGEREF _Toc535129684 \h 212-5-1 گسترش شهرنشینی PAGEREF _Toc535129685 \h 212-5-2 شهری شدن فقر PAGEREF _Toc535129686 \h 222-5-2-1 مفهوم فقر PAGEREF _Toc535129687 \h 232-5-3 سیاستهای ناکارآمد زمین و مسکن PAGEREF _Toc535129688 \h 242-6 روند پیدایش سکونتگاه های غیررسمی PAGEREF _Toc535129689 \h 252-6-1 تهاجم سازمان یافته PAGEREF _Toc535129690 \h 262-6-2 تصرف خزنده PAGEREF _Toc535129691 \h 262-6-3 بازتقسیم زمین (تفکیک غیر قانونی) PAGEREF _Toc535129692 \h 282-7 پیامدهای شکلگیری سکونتگاههای غیررسمی PAGEREF _Toc535129693 \h 282-7-1 بر هم زدن پیشبینیهای برنامههای شهری PAGEREF _Toc535129694 \h 282-7-2 مشکلات و مخاطرات محیطی PAGEREF _Toc535129695 \h 292-7-3 ناهنجاریها و مسئله امنیت PAGEREF _Toc535129696 \h 302-7-4 تأمین نیاز اساسی مسکن برای اقشار تهیدست PAGEREF _Toc535129697 \h 302-7-5 پیشگیری از آسیبهای اجتماعی PAGEREF _Toc535129698 \h 302-7-6 توان و نیروی کار اقتصادی PAGEREF _Toc535129699 \h 312-8 جمعبندی PAGEREF _Toc535129700 \h 31 فصل دوم: اسکان غیررسمی، تعاریف، ویژگیها و ریشهها -1377951203960020000 پیش از جستجوی راهکار برای هر مسئلهای نخست میبایست آن را به درستی بازشناخت. از این رو در این فصل به مفاهیم کلیدی و ریشههای اسکان غیررسمی پرداخته میشود. انواع سکونتگاههای غیررسمی شناسایی میشود و ریشههای پیدایش سکونتگاههای غیررسمی معرفی میشود. دست آخر پیامدهای مثبت و منفی شکلگیری آنها تبیین میشود. بدین ترتیب فصل پیش رو میکوشد تا شالودهای نظری برای ورود به بحث اسکان غیررسمی فراهم آورد. 2-1 واژهشناسی در زبان انگلیسی واژههای بسیاری برای اشاره به سکونتگاههای مورد بحث در پژوهش پیش رو به کار میرود.از میان این واژهها میتوان به اصلام، سکونتگاههای خودانگیخته، غیررسمی، مهار گسیخته، موقتی، نامنظم، بدون برنامهریزی، غیرقانونی، خودیار، حاشیهای و پیرامونی(برکپور و اسدی، 1382، 26)،شهر آلونکی، سکونتگاه کمدرآمدهاو زورآباداشاره کرد. از رایجترینواژههای به کار رفته برای اشاره به سکونتگاههای مورد بحث در پژوهش پیش رو، اصلام است. این واژه در ابتدای قرن نوزدهم میلادی در لندن رواج یافت و به مفهوم اتاقی با وضعیت نامناسب و یا بخشها و محلههای متروک و نازل شهر به کار گرفته شد. در فرهنگ آکسفورد واژه اصلام به معنای خیابان، کوچه و یا مجتمع مسکونی در بخش پر ازدحام شهر آمده است که طبقه اجتماعی پایین و مردم بسیار فقیر در آن میزیند و شرایط زندگی فلاکتباری در آنجا جاریست. در اولین اجلاس جهانی شهر در گزارش شهرهای بدون اصلام آمده است: "اصلام مجموعهای از سکونتگاههای کمدرآمدها و مکان زندگی فقرا با شرایط مسکن نامناسب است، و دربردارنده آن دسته از نواحی مسکونی است که زمانی مطلوب و قابل قبول بوده و طی روندی نزولی ساکنان اولیه به مناطق جدید و مناسبتر شهر نقل مکان کردهاند. در این محلهها با گذر زمان از کیفیت مسکن کاسته میشود و به واحدهای کوچکتری تقسیم میشود و به گروههای کمدرآمد اجاره داده میشود." تعریفی که به روشنی بیانگر بافتهای فرسوده درون شهرها است که به محلات فرسوده شهرهای اروپای صنعتی قرن نوزدهم ماننده است(ایراندوست، 1389،18-17). زورآباد یکی دیگر از اصطلاحات رایج سکونتگاههای فقیرنشین در کشورهای در حال توسعه است. معمولا ساکنان این گونه مساکن بدون اجازه مالک به غصب زمین و ساخت خانه میپردازند. این سکونتگاهها غالبا به روش خودیار و نسبتاآرام و تدریجی ساخته میشوند و یا در مواردی در پی هجوم سازمانیافته شکل میگیرند و گاه به سبب توسعه آشفته و بدون برنامه، سکونتگاه خودانگیخته خوانده میشوند(همان،22). بدین ترتیب اختلاف نظرهایی در باب واژه شایسته برای سکونتگاههای تهیدستنشین به چشم میخورد. این ناهماهنگیها از یک سو برآمده از دگرگونی نگرشهای صاحبنظران در بستر زمان است و از دیگر سو ریشه در جورواجوری سکونتگاههایی دارد که به سختی میتوان از یک واژه برای همه آنها بهره گرفت. بدین روی در پژوهش پیش رو برای پرهیز از ابهام در به کارگیری واژهها، از عبارت"اسکان غیر رسمی" بهره گرفته میشود که دایره پژوهش را مشخصتر میسازد. 2-2 تعریف اسکان غیررسمی سکونتگاه غیررسمی، ناظر بر محل اسکان بخشی از جمعیت شهری در جهان سوم است که خارج از بازار رسمی زمین و مسکن و بر پایه قواعد و قول و قرارهای خاص خود، به دست خود ساکنان این گونه مکانها ساخته شده است(صرافی، 1387، 8). سکونتگاههای غیررسمی از دیدگاههای گوناگونی دستهبندی میشوند. زاغه، سکونتگاه تصرفی عدوانی و تفکیک غیرقانونی یکی از صورتهای دستهبندی سکونتگاههای غیررسمی است که وضعیت کالبدی و شیوه تأمین زمین را مبنای دستهبندی قرار میدهد. 2-3 انواع سکونتگاههای غیررسمی اسکان غیررسمی در جاها و به صورتهای گوناگون پدیدار میشود. چرا که مکانیابی، پیدایش و گسترش آنها کاملا به ویژگیهای شهر مادر و تهیدستان وابسته است. جدول شماره 2-1-، عمدهترین دستهبندیهای اسکان غیررسمی را نشان میدهد. جدول 2-1: عمدهترین دستهبندیهای اسکان غیررسمی شاخصگونهمنشاء و سابقه (سن)محلههای فقیرنشین مرکز تاریخی شهرسکونتگاههای غیررسمی تثبیت شدهموقعیتمرکزیجزایر پراکندهحاشیهایاندازه و مقیاسسکونتگاههای بزرگمتوسطکوچکوضعیت قانونیغیرقانونیغیررسمیمراحل توسعه و پویایی و تشخیصجوامع و افراد فاقد انگیزه اصلاح محلههای دارای انگیزه فردی و اجتماعی توسعه محلههای در حال اصلاحمحلههای ارتقاء یافته مأخذ: UN-HABITAT, 2003, 85، به نقل از (ایراندوست، 1389، 23) 2-4 ویژگیهای کلی سکونتگاههای غیررسمی " این دسته سکونتگاهها دارای مشخصههایی هستند که از آن جمله میتوان به موارد زیر اشاره کرد(www.undro.org.ir): تنوع ساخت، مصالح ساختمانی و ویژگیهای کالبدی و اجتماعی سکونتگاهها سکونت بدون حق مالکیت قانونی بر زمین و بناهای بدون مجوز ساخت موقتی و آلونکی بودن سکونتگاه به واسطه استفاده از آنچه برای ساخت و ساز در دسترس بوده است. فقدان برنامهریزی، نامنظم بودن و ماهیت غیررسمی سکونتگاه با منشأ تصرفی جمعی زمین ساخت و ساز توسط خود افراد ساکن و با همیاری دوستان و اقوام پیوستگی عملکردی با شهر اصلی و گسست کالبدی از آن با تجمعی از اقشار کمدرآمد محیطی با کیفیت پایین زندگی و کمبود شدید خدمات و زیربناهای شهری و تراکم بالای جمعیتی. ویژگیهای گفته شده، ساکنان این سکونتگاهها را در مخاطره آسیبهای اجتماعی و زیستمحیطی قرار داده و موجب جداییگزینی آنها از شهر اصلی شده است". 2-4-1 ویژگیهای کالبدی سکونتگاههای غیررسمی الگوی ساخت و شرایط محیطی سکونتگاههای غیررسمی سبب شده تا ویژگیهای کالبدی خاص و متفاوت با شهر داشته باشند. سه شکل کلی الگوی ساخت یا معماری سکونتگاههای غیررسمی، که شکل سوم الگوی غالب این نوع اجتماعات در ایران است، عبارتند از (پیران، 1381،13 و پیران، 1387، 17): 1- روستای درون شهری (ساخت مسکن شبیه معماری مسکن روستایی البته با کمی سیمان مخلوط شده با انبوهی خاک به دلیل قیمت) 2- حلب شهرها و حلبی آبادها (ساختن مسکن از مصالح غیرمتعارف از جمله استفاده از حلبهای روغننباتی) 3- خانههای متعارف و بسیار فروتر از سطوح استاندارد و بدون سند تهیدستان شهری که در جاهای مختلف ساخته میشوند. 2-4-2 ویژگیهای اجتماعی سکونتگاههای غیررسمی جین جیکوبز زاغهها و جمعیتساکن در آنها را قربانیان (و گناهکاران) مشکلات به نظر بیپایانی میداندکه یکدیگر را تقویت میکنند. وی بر این باور است که زاغهها به مثابه محافلی شرور و آلوده عمل میکنند (جیکوبز، 1386، 295). این برداشت شاید برای برخی زاغهها صحت داشته باشد، اما نه میتوان همه سکونتگاههای غیررسمی را اینگونه دانست و نه حتی میتوان همه ساکنان یک سکونتگاه جرمخیز را شرور و آلوده به شمار آورد. اگرچهتردیدی نیست که شرایط اجتماعات غیررسمی مناسبترین مکانها برای پنهان کردن خلافکارانبه شمار میآیند، اما اکثریت ساکنان این اجتماعات مردمی زحمتکش و شریفاند و تعمیم کجروی به آنها تهمتی سخت ناروا است(پیران ،1387،13). جیکوبز پیوندی سرنوشتساز را در زاغهها شناسایی میکند که شکستنش میتواند به زبان او سبب "زاغه زدایی خود انگیخته" شود. البته نباید از یاد برد که وی در کتاب مرگ و زندگی شهرهای بزرگ امریکا، به شرایط اقتصادی، اجتماعی و جغرافیایی ویژهای میپردازد که به تمامی با شرایط و واقعیتهای کشورهای جهان سوم و نیز ایران همخوانی ندارد. با این حال آگاهی از مفهوم زاغه ابدی – که "در طول زمان هیچ نشانهای از بهبود و پیشرفت اقتصادی و اجتماعی از خود نشان نمیدهد" –میتواند راز تداوم فقر و ویرانی در بسیاری از سکونتگاههای تهیدستنشین را آشکار سازد: "پیوند کلیدی در یک زاغه ابدی این است که مردم بسیاری، بسیار سریع آن [جا] را ترک میکنند و مردم بسیاری در همان زمان رویای بیرون رفتن از آن را دارند"(جیکوبز،1388، 297-296). روندی که اثر ویران کنندهای بر یکی از بزرگترین سرمایههای تهیدستان یعنی سرمایه اجتماعی میگذارد که در فصل سوم بیشتر از آن سخن خواهد رفت. 2-5 ریشههای پیدایش سکونتگاههای غیررسمی اگرچه سکونتگاههایی نظیر گتو و در ایران نیز خرابات و گودنشینی سابقهای طولانی داشتهاند، امارشد و گسترش سکونتگاههای غیررسمی به شکل و گستردگی کنونی محصول دگرگونیهای جمعیتی برآمده از گسترش شهرنشینی، گسترش فقر و شیوههای برنامهریزی و مدیریت شهریدر دوره معاصر است. به نحوی که به ویژه در کشورهای جهان سوم همواره بخشی از جمعیت از دستیابی به سرپناه شایسته و رسمی باز میمانند. 2-5-1 گسترش شهرنشینی بر اساس گزارش صندوق جمعیت سازمان ملل متحد در سال 2007 میلادی، سال 2008 میلادی نقطه عطفی در تاریخ جهان است. زیرا برای نخستین بار در تاریخ بیش از نیمی از جمعیت جهان یعنی حدود سه میلیارد و سیصد میلیون نفر در مناطق شهری زندگی خواهند کرد. همچنین پیشبینی میشود که این رقم تا سال 2030 به حدود پنج میلیارد نفر افزایش یابد که حدود چهار میلیارد نفر آن متعلق به جمعیت شهری کشورهای در حال توسعه است.در این موج از شهرنشینی، جمعیت شهرنشین کشورهای در حال توسعه از 309 میلیون نفر در سال 1950 به حدود 3.9 میلیارد نفر در سال 2030 میلادی خواهد رسید. با گسترش سریع شهرنشینی، مشکلات موجود در بسیاری از شهرهای کشورهای در حال توسعه نیز پیچیدهتر خواهد شد (برک پور و اسدی، 1388،8). گسترش شهرنشینی نخست در جهان غرب پس از انقلاب صنعتیآغاز شد و به پدید آمدن مناطق کارگری و تهیدستنشین انجامید. اما گستردگی و روند رو به رشد اینگونه سکونتگاهها در غرب به هیچ روی قابل مقایسه با کشورهای جهان سوم نیست. کشورهای جهان سوم در روند جهانی شدن نتوانستند الگوی غرب را تکرار کنند. تجربه غرب در فرایند جهانی شدناز سه جزء تشکیل شده است: (1)صنعتی شدن؛ (2)شهری شدن؛ (3) دموکراسی سیاسی. پروژه صنعتی شدن با وجود سرمایهگذاریهای کلان صورت گرفته در کشورهای جهان سوم نتیجه بخش نبوده است، اوضاع و احوال دموکراسی سیاسی نیز در این کشورها اسفبار است. درباره شهری شدن نیز بر خلاف ادعای علوم اجتماعی رسمی غرب روند شهری شدن همانند تجربه غرب نیست. چرا که ماهیت شهری شدن جهان سوم معلول گسترش خیره کننده بخش سوم اقتصاد، یعنی خدمات است. بدین ترتیب که با پیدایش بازار کار گسترده برای بخش خدمات و در مراحل بعدی تجاری – اداری، مشاغل انگلی یا پادویی شهری جان گرفتند. از دیگر سو با نبود مکانیزمهای طبیعی، اقتصادی و کنترلهای ارادی، جمعیت به سرعت رشد نمود و از آنجا که بخشهای صنعت و کشاورزی امکان جذب جمعیت مازاد را نداشتند، این جمعیت پرشمار برای دسترسی به کاری – عمدتا در بخش غیررسمی – به پایتخت و شهرهای بزرگ مهاجرت کردند. پدیدهای که در کنار فقر شهریو سیاستهای ناکارآمد زمین و مسکن سبب پیدایش و گسترش سکونتگاههای غیررسمی در کشورهای جهان سوم شد(پیران، 1381، 12-11). 2-5-2 شهری شدن فقر گروه کارشناسی بانک جهانی تعداد فقرای جهان را حدود 1.4 میلیارد نفر برآورد کرده است. بنابر برآورد این بانک طی 25 سال گذشنه حدود 500 میلیون نفر از تعداد فقرای جهان کاسته شده است، اما هنوز یک نفر از هر چهار نفر جمعیت کشورهای در حال توسعه گرفتار این گونه فقر شدید میباشند. فقر شهری مجموعهای از فقر انتقال یافته از جامعه روستایی (توسط مهاجران به شهر) و نیز فقر تولید و بازتولید شده در جامعه شهری (توسط جابجاییهای درون شهری) را در بر میگیرد. رئیس برنامه اسکان بشر اعلام نموده است که سال 2007 نخستین سال در تاریخ بشر است که بیش از نیمی از جمعیت جهان در شهرها به سر بردهاند و در همین سال ، شاهد عبور تعداد جمعیت ساکن نواحی فرودست شهری از مرز یک میلیارد نفر بودهایم یعنی یک نفر از هر سه نفر شهرنشین. بدین روی شهری شدن فقر از بزرگترین چالشهای توسعه جهانی است که در صورت تداوم روند نامطلوب کنونی، در طی سه دهه آتی شامل 2 میلیارد نفر ساکن نواحی فرودست شهری خواهد شد(صرافی، 1387، 6). امروزه دیگر کمتر اندیشمندی چون دهه گذشته باور دارد که صرفا با استمرار رشد اقتصادی، آن هم در فرایند جهانی شدن، فقر به خودی خود کاهش مییابد. حتی باور غالب اینست که اگر فقر افزایش نیابد، دست کم شکاف فقر و غنا ژرفتر میشود. بنابراین، مسئله اینست که حتی با رشد بالای اقتصادی نیز سازوکارهای فقرزا و یا فراموشی تهیدستان در کارند. این به معنای ضرورت مبرم همراه نمودن رشد با سیاستهای اجتماعی و نظارتهای اقتصادی و زیستمحیطی به سود تهیدستان شهری میباشد که این نیز به نوبه خود مستلزم مداخله بخش دولتی/ عمومی است(همان،7). 2-5-2-1 مفهوم فقر مفهوم فقر تنها اقتصادی نیست بلکه دربردارنده سه مفهوم است. رایجترین مفهوم سنجش فقر، به فقر درآمد باز میگردد. میزان فقر نسبی و مطلق وابسته به میزان درآمد سنجیده میشود. اما نباید فراموش کرد که در بسیاری موارد فقرا فاقد درآمد نیستند بلکه توان گردآوری داراییها را ندارند، که نکتهای کلیدی در بیرون آمدن از چرخه فقر است. مفهوم دیگر فقر، فقر دسترسی است؛ به این مفهوم که بیشتر فقرا در محلههایی می زیند که دسترسی مناسب به زیرساختها و خدمات پایه را ندارند و توان و حق انتخابشان بسیار محدود است. به همین سبب ممکن است به ناچار شغل یا مکانی خطرناک و آسیبزننده را برای زندگی برگزینند. گذشته از این، نباید ضعف دسترسی بهاطلاعات، آموزش و بهداشت را از یاد برد. سومین مفهوم، فقر قدرت است که به ناتوانی در تعیین سرنوشت، تصمیمگیری و سیاستگذاری در ارتباط با خود و اجتماع مربوط میشود؛ فقر قدرت به معنای نداشتن نقش در برنامههای شهری و اجتماعی، و نداشتن قدرت رقابت با دیگر گروههای اجتماعی به دلیل دسترسی نداشتن به اطلاعات است. از این دیدگاه بر محرومیت سیاسی و اجتماعی تأکید میشود که برکنار ماندن از جریان اجتماعی و ناامیدی در پیوستن به آن را به همراه داشته و تشدید میکند(ایراندوست، 1389، 36-35). 2-5-3 سیاستهای ناکارآمد زمین و مسکن بالا بودن میزان تقاضا برای اراضی شهری، که خود بازتاب رشد سریع شهرنشینی و تحولات اقتصادی- اجتماعی است از یک سو، و پایین بودن ظرفیت تولید و عرضه زمین مناسب برای انواع کاربریهای مورد نیاز جامعه از سوی دیگر، باعث افزایش روزافزون قیمت زمین به ویژه در شهرهای بزرگ کشورهای در حال توسعه میشود. افزایش مستمر قیمت اراضی شهری، دارندگان سرمایه را به خریدن و بیاستفاده رها کردن این اراضی تشویق و ترغیب مینماید. این امر باعث افزایش هزینههای تولید در اغلب سرمایهگذاریها خواهد شد. ذکر این نکته ضروری است که توصیه اقتصاددانان برای افزایش نرخ رشد اقتصادی، کاهش هزینههای تولیدی میباشد. نظر به نقش هزینه زمین در انواع سرمایهگذاریها، تثبیت و کاهش آن میتواند بازتاب مؤثری در دستیابی به اهداف توسعه اقتصادی داشته باشد. بالا بودن هزینه زمین از میزان سرمایهگذاریها کاسته و مانع ایجاد ظرفیتهای شغلی جدید میگردد. این در حالی است که اغلب کشورهای جهان سوم، با مشکل بیکاری و عوارض گسترده اجتماعی آن روبرو هستند. گسترش بیکاری، افزایش هزینه مسکن، کاهش سرانه فضاهای خدماتی و در نتیجه کاستی در ارائه خدمات اجتماعی مورد نیاز ساکنان شهرها و در نهایت افزایش اختلاف طبقاتی و گسترش فقر، پیامدهای افزایش قیمت زمین در شهرها میباشد(محمودی پاتی، 1387، 5). بنابراین پیدایش سکونتگاههای غیررسمی تنها برآمده از فقر نیست، بلکه نتیجه تلفیق فقر و ناکارآمدی نظام تأمین مسکن است. این یک واقعیت است که بسیاری از گروههایی که در سکونتگاههای غیررسمی میزیند، با اندکی انعطاف در قوانین و مقررات شهری میتوانند از مسکن شهری بهرهمند شوند (ایراندوست، 1389،41). 2-6 روند پیدایش سکونتگاه های غیررسمی اولین گام پیدایش سکونتگاههای غیررسمی، به دست آوردن زمین مورد نیاز برای ساخت و ساز است. چنانچه گفته شد سکونتگاههای غیررسمی آنجا پدیدار میشوند که بازار رسمی زمین و مسکن امکان عرضه زمین هماهنگ با توان مالی و نیازهای دسترسی به اشتغال تهیدستان را ندارد. از این رو شیوه تأمین زمین مورد نیاز، به صورت غیررسمی یا غیرقانونی،و تدریجی یا ناگهانی بودن فرایند دستیابی به زمین، معیار مناسبی برای دستهبندی سکونتگاههای مورد نظر است. سه صورت عمده به دست آوردن زمین برای این سکونتگاهها، تهاجم سازمانیافته، تصرف خزنده و تقسیم و بازتقسیم زمین است. سکونتگاههایی که تصرف زمین در آنها بدون توافق مکتوب با مالک زمین انجام میپذیرد را غیرقانونی مینامند. در مقابل، آن دسته از سکونتگاهها که تفکیک و فروش زمین توسط مالک زمین، بدون دریافت مجوزهای لازم انجام میگیرد غیررسمی خوانده میشوند. 2-6-1 تهاجم سازمان یافته در تصرف عدوانی،سکونتگاههای غیررسمی با تهاجم سازمانیافته و هماهنگ شده در فرایندی سریع شکل میگیرند. در این الگو غالبا بدون برنامهریزی رسمی، زمینهای خالی مساعد بدون مجوز و عموما به صورت عدوانی تصرف شده و خانههایی در کمترین زمان ممکن و با در دسترسترین مصالح برپا میشود؛ سکونتگاه پدید آمده با این روش را زورآباد نام مینهند که مشخصه بسیاری از شهرهای بزرگ کشورهای در حال توسعه به شمار میروند.در این شیوه معمولا تصرفکنندگان دارای پیوندهای قومی و محلی هستند که منافع مشترکی را احساس میکنند و به وسیله اعضای اتحادیهها و گروههای فعال غیررسمی سازمان مییابند. معمولا زمینهای دولتی یا متعلق به نهادهای مذهبی که نظارت بر آنها ضعیف است، در مقایسه با زمینهای خصوصی بیشتر در معرض تصرف و تشکیل سکونتگاههای غیررسمی هستند. روند تصرف تا تثبیت به مسائل سیاسی و فعالیت احزاب ارتباط دارد و زمان تعطیل و ایام خاص برای تصرف انتخاب میشود (همان، 89). 2-6-2 تصرف خزنده بر خلاف تهاجم سازمانیافته، روند تصرف در این شیوه به آرامی و با اسکان چند خانوار آغاز میشود و سپس تصرف زمینها با اطلاعرسانی و آگاه شدن گروههای کمدرآمدادامه مییابد. بسیاری از زمینهایی که به صورت خزنده و غیرقانونی تصرف میشوند، دارای مالکیت دولتی یا وقفی هستند و غالبا در معرض دید مردم نیستند. زمینهای واقع شده در مسیلها و درهها و باغهای شهری مکان مناسبی برای شکلگیری تصرف خزنده هستند. در برخی موارد نیز با وجود اطلاع از تصرف، معمولا به دلایلی همانند گرفتن رشوه، تسخیر و تصرف از سوی مأموران نادیده گرفته میشود. در این الگو نیز پیوندهای قومی و خانوادگی و شبکه همولایتیها نقش مهمی در آگاه کردن دیگران از فرصت پیش آمده برای تصرف زمین ایفا میکنند. در مواردی تصرف خزنده با تهاجم سازمانیافته پیوند میخورد؛ به گونهای که پس از یک تهاجم سازمانیافته و تشکیل یک سکونتگاه غیررسمی روند تصرف به سبب نظارت مدیریت متوقف میشود، اماتصرف و توسعه خزنده سکونتگاهدر گوشه و کنار و به دور از چشم مأموران ادامه مییابد (همان،94). 2-6-3 بازتقسیم زمین (تفکیک غیر قانونی) در تکوین و توسعه سکونتگاههای غیررسمی، تقسیم و بازتقسیم زمینهای کشاورزی و گاه بایر اطراف شهر عمدهترین روش تأمین زمین برای ساخت مسکن فقراست. این روند با توافق مالک و خریدار و گاهی توافق با نمایندگان مالک آغاز میشود؛ این شکل تهیه زمین و ساخت و ساز غیررسمی است اما غیرقانونی نیست و به ویژه در جوامع اسلامی از انگ ناپسند تصرف عدوانی و غیر شرعی به دور است. در این شیوه که در ایران نیز بسیار رایج است، معمولا زمینهای کشاورزی اطراف شهر توسط مالک و گاه نماینده با نفوذ وی در قطعات کوچک تفکیک شده و با فعالیت واسطههایی همچون بنگاههای محلی به فقرای شهری جویای مسکن ارزان و کوچک فروخته میشود. البته گاهی نیز این زمین توسط مالک به واسطهها یا افراد بانفوذ محلی واگذار میشود و آنان هستند که مشکلات و مسائل بعدی فروش زمین و یا مواجهه با مأموران را میپذیرند. البته در این میان به دست آوردن سود سرشار، درگیر شدن واسطهها را در یک روند پر ماجرا و پرتنش منطقی میسازد (همان، 95). 2-7 پیامدهای شکلگیری سکونتگاههای غیررسمی 2-7-1 بر هم زدن پیشبینیهای برنامههای شهری سکونتگاههای غیررسمی دچار تضادی بنیادی با برنامهریزی و مدیریت شهری هستند. چرا که هر برنامه و طرح شهری بر پایه پیشبینیهایی صورت میپذیرد و در مقابل، این سکونتگاهها بدون هرگونه برنامهای ممکن است در هر جا و به هر شکلی پدیدار شوند. این امر نه تنها پیشبینی برنامهها را بر هم میزند بلکه با بهرهگیری از منابع شهری –از جمله زمین شهری- و تولید هزینه برای مدیریت شهری، کار مدیران را در اجرای برنامهها دشوار میسازد. و این به روشنی یکی از دلایلی است که هنوز سیاستهای حذفی در روبرویی با سکونتگاههای غیررسمی از سوی برخی مدیران شهری دنبال میشود. آنچه ذکر شد نمیتواند دلیل خوبی برای دشمنی مدیریت شهری با سکونتگاههای غیررسمی باشد، چرا که از دیدگاهی ژرفتر، چنانچه پیشتر آمد این سکونتگاهها در حقیقت برآمده از ضعف نظام مدیریت سیاسی و شهری در کاهش فقر، توسعه اقتصادی و سرانجام سیاستهای تأمین زمین و مسکن برای تهیدستان است. از این رو اگر مدیریت شهری حقوق شهروندان را به رسمیت بشناسد، نمیتواند مشکل را به تمامی از چشم ساکنان این سکونتگاهها ببیند. چنانکه در سند ملی توانمندسازی نیز آمده است: " سکونتگاههای غیررسمی هر چند جلوهای از فقر است، اما بازتاب کاستیها و نارساییهای سیاستهای دولت و بازار رسمی نیز محسوب میشوند. اسکان غیررسمی به سبب باز تولید فقر و گسترش آن، به مخاطره انداختن محیط زیست و تحمیل هزینهای بیشتر برای حل مشکلات – در مقایسه با هزینه پیشگیری از آنها – تهدیدی جدی برای پایداری و انسجام جامعه شهری و نیازمند تدابیر ویژهای برای ساماندهی وضعیت کنونی و جلوگیری از گسترش آنها در آینده است. از آنجا که اسکان غیررسمی از زمینهای فراتر از مکان آن نشأت میگیرد و بر محیطی فراتر از مکان آن نیز تأثیر میگذارد، چارهجویی این مسئله به سیاستگذاری و اقداماتی نه فقط در سطح محلی آن، بلکه در سطح ملی نیاز دارد" (www.undro.org.ir). 2-7-2 مشکلات و مخاطرات محیطی سکونتگاههای غیررسمی معمولا در مکانهایی شکل میگیرند که مخاطرات و نارساییهای محیطی بسیاری را به ساکنان تحمیل میکند، مشکلاتی که میتوان برخی از آنها را چنین برشمرد(ایراندوست ، 1389، 42): حمل و نقل: برخی سکونتگاهها در زمینهای تصرفی و در کنار ریل آهن یا فرودگاه جای گرفتهاند که برای ساکنان و به ویژه کودکان محیطهای پرخطری هستند. آلودگی صنعتی: بسیاری از این محلهها در مکانهای نامناسب و در مجاور تأسیسات صنعتی بسیار آلودهکننده قرار دارند که خطر بروز انواع بیماریها و مسمومیتها را به همراه دارد. رانش زمین: جایگیری محلهها در زمینها و دامنههای نامساعد در زمانهای رانش زمین برای ساکنان بسیار خطرآفرین است. دفن زباله: برخی از سکونتگاههای غیررسمی در نزدیکی مکانهای دفن زباله جای دارند که تهدیدی اساسی برای سلامت ساکنان است. آتشسوزی: این سکونتگاهها به دلیل بهکارگیری مصالح ناپایدار و آسانسوز به سادگی دچار آتشسوزی میشوند. سیلاب: جایگیری دستهای از این سکونتگاهها در مسیلها، خطر بروز سیل را در آنها افزایش می دهد. 2-7-3 ناهنجاریها و مسئله امنیت به دلیل خود فرمانی و عدم رسمیت سکونتگاههای غیررسمی، به طور متناوب به آنها با بدگمانی نگریسته شده است. در بعضی از کشورها غیر قابل کنترل بودن آشکار و رشد سریع سکونتگاههای غیررسمی به مثابه هرج و مرج و دامن زدن به آشفتگیهای سیاسی قلمداد میگردد و سازمانهای غیر دولتی این سکونتگاهها را با عنوان اتومبیلهای غیرقابل کنترل مهاجم و عوامل تجدید حیات فقر شهری متهم نموده اند (گولدبرگ، 1387، 116). 2-7-4 تأمین نیاز اساسی مسکن برای اقشار تهیدست به گفته جان اف ترنر"اسکان غیررسمی برنامهریزی مسکن تهیدستان در جوامعی است که برنامهریزان آن فرصتی برای ارائه طرحی ناظر بر یافتن سرپناه، آن هم برای فقرای شهری ندارند"(Turner,1976، به نقل از:پیران ،1381، 8). 2-7-5 پیشگیری از آسیبهای اجتماعی برعکس پندار ناروای بسیاری که دائما نیز تکرار میشود، اجتماعات اسکان غیررسمی نه معضل شهری یا معضل اجتماعی، بلکه راهحل بسیار مهم زندگی تهیدستان و گروههای کمدرآمد است. اگر تهیدستان و گروههای کمدرآمد شهری قادر به ساختن سرپناهی برای خود نمیشدند، جمعیت زیر خط فقر به میزان زیادی افزایش مییافت و بر میزان بروز جرایم، به ویژه دزدی، خرید و فروش مواد مخدر و فحشا افزوده میشد (پیران، 1387، 17). 2-7-6 توان و نیروی کار اقتصادی این سکونتگاهها سرچشمههایی از توان و فعالیت اقتصادی هستند، اما بهبود شرایط رفاهی ساکنان، تنها محدود به تلاشهای خودشان است. کمک این افراد به اقتصاد در دورنمایی گستردهتر قابل ملاحظه است، چرا که آنها محور اصلی نیروی کار شهری را تشکیل میدهند و از این توانایی برخوردارند که سهم مهمی از تشکیل سرمایه داخلی را از طریق احداث مسکن خودساخته تولید کنند. اما زندگی آنها در نبود مداخلههای عمومی مؤثر که تسهیلکننده سرمایهگذاری خصوصی باشد، گرفتار ناامنی است(UN-HABITAT؛ بانک جهانی، 1999، به نقل از: مهدوی، 1381، 65). 2-8 جمعبندی در این فصل افزون بر شناخت مفاهیم، علل و ریشههای پدیده اسکان غیررسمی، روشن شد که برخلاف برخی پندارهای ناروا، سکونتگاههای غیررسمی تنها باری بر دوش شهرها نیستند، بلکه در حقیقت تلاشی از سوی تهیدستان در راستای بهبود شرایط آنها هستند. سکونتگاههایی که وجودشان فوائد اقتصادی و اجتماعی روشنی برای شهرها داشته و نبودشان میتواند به بروز آسیبهای جدی اجتماعی برای شهرها بیانجامد. با این حال برخی ویژگیهای این دست سکونتگاهها مخاطرات و آسیبهایی نیز برای ساکنان آنها و شهر در پی دارد که این امر، لزوم تلاش برای بهبود شرایط اجتماعی، اقتصادی و کالبدی آنها را توجیه مینماید. -234315-589280020000 منابع منابع فارسی: الکساندر، کریستوفر (1387)، زبان الگو: شهرها، ترجمه رضا کربلایی نوری، چاپ اول، مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری، تهران. ایراندوست، کیومرث (1389)، سکونتگاه های غیر رسمی و اسطوره حاشیه نشینی، چاپ دوم، انتشارات سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری، تهران. برک پور، ناصر و اسدی، ایرج (1388)، مدیریت و حکمروایی شهری، چاپ اول، معاونت پژوهشی دانشگاه هنر، تهران. بنتلی، ای ین و همکاران (1382)، محیط های پاسخده، ترجمه دکتر مصطفی بهزادفر، چاپ اول، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران. پاتر، رابرت و سلی لوید ایونز (1384)، شهر در جهان در حال توسعه، ترجمه کیومرث ایراندوست و دیگران، انتشارات سازمان شهرداریها و دهیاریهای کشور، تهران. پاتنام، رابرت (1384)، "جامعه برخوردار (سرمایه اجتماعی و زندگی عمومی)"، سرمایه اجتماعی: اعتماد، دموکراسی و توسعه، گردآوری کیان تاجبخش، ترجمه افشین خاکباز و حسن پویان، چاپ اول، نشر شیرازه، تهران. پاکزاد، جهانشاه (1385)، مبانی نظری و فرایند طراحی شهری، چاپ اول، انتشارات شهیدی، تهران پیران ، پرویز (1381)، " باز هم در باب اسکان غیر رسمی: مورد شیرآباد زاهدان"، فصلنامه هفت شهر ، شماره نهم و دهم. پیران، پرویز (1387)، " از اسکان غیر رسمی تا اسکان نایابی (در جستجوی راه حل)"،فصلنامه هفت شهر، شماره 24-23. پیران، پرویز (1388)، "از اسکان غیر رسمی تا اسکان نایابی (در جستجوی راه حل)"، فصلنامه هفت شهر، شماره 30-29. تاجبخش، کیان (1384)، "سرمایه اجتماعی، اعتماد و دموکراسی"، سرمایه ی اجتماعی: اعتماد، دموکراسی و توسعه، گردآوری کیان تاجبخش، ترجمه افشین خاکباز و حسن پویان، چاپ اول، نشر شیرازه، تهران. توسلی، محمود و بنیادی، ناصر (1386)، طراحی فضای شهری: فضاهای شهری و جایگاه آنها در زندگی و سیمای شهری، چاپ دوم، انتشارات شهیدی: مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، تهران. تیبالدز، فرانسیس (1383)، شهرسازی شهروندگرا: ارتقای عرصه های همگانی در شهرها و محیطهای شهری، ترجمه محمد احمدی نژاد، چاپ اول، نشر خاک، تهران. جواهریپور، مهرداد و داورپناه، بابک (1381)، " سکونتگاههای ناپایدار اقشار کمدرآمد شهری "، فصلنامه هفت شهر ، شماره نهم و دهم. جیکوبز ، جین (1388)، مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی، ترجمه دکتر حمید رضا پارسایی و آرزو افلاطونی، چاپ دوم، انتشارات دانشگاه تهران، تهران. حری، عباس و شاهبداغی، اعظم (1388)، شیوه های استناد در نگارش های علمی(رهنمودهای بین المللی)، چاپ سوم، انتشارات دانشگاه تهران، تهران. راپاپورت، امس (1385)، "منشأ فرهنگی مجتمع های زیستی"، تاریخ شکل شهر، جیمزموریس، ترجمه راضیه رضا زاده، چاپ چهارم، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران. رفیعیان، مجتبی و سیفایی، مهسا (1384)، "فضاهای عمومی شهری؛ بازنگری و ارزیابی کیفی"، نشریه هنرهای زیبا، شماره 23. رضازاده، راضیه و سلسله، علی (1389)، "مروری بر سیاست های توسعه پایدار محله ای با رویکرد دارایی مبنا و تأکید بر سرمایه های اجتماعی و کالبدی"، دو فصلنامه دانشگاه هنر، نامه معماری و شهرسازی، شماره چهار. ستاد مبارزه با مواد مخدر (1384)، نگرش ایرانیان به مصرف مواد مخدر(یافته های پیمایش در کشور)، جلد اول: داده ها/ویرایش اول، چاپ اول، دبیرخانه ستاد مبارزه با مواد مخدر، تهران. شرکت بین المللی پردازش اطلاعات نقش کلیک (1389)، ساماندهی سکونتگاه های غیر رسمی و اقدامات توانمندسازی اجتماعات شهر گنبد کاووس، مرحله سوم: بررسی پیمایشی و شناخت ویژگی های اقتصادی – اجتماعی و کالبدی محله های هدف، تهران. شوگیل، چارلز ال. (1381)، "آینده توسعه شهری برنامه ریزی شده در جهان سوم: جهت گیری های نو"، ترجمه شهرزاد مهدوی، فصلنامه هفت شهر، شماره نهم و دهم. صرافی، مظفر (1381)، "به سوی نظریه ای برای ساماندهی اسکان غیر رسمی- از حاشیه نشینی تا متن شهر نشینی"، فصلنامه هفت شهر، شماره هشتم. صرافی، مظفر (1387)،"ساماندهی سکونتگاه های غیر رسمی کشور در پرتو حکمروایی خوب شهری." فصلنامه هفت شهر، شماره 24-23. علوی تبار، علیرضا (1382)، مشارکت در اداره امور شهرها، جلد اول، چاپ اول، انتشارات سازمان شهرداریهای کشور، تهران. فکوهی، ناصر (1389)، انسان شناسی شهری، چاپ ششم، نشر نی، تهران. کلانتری، خلیل (1389)، پردازش و تحلیل داده ها در تحقیقات اجتماعی و اقتصادی، چاپ چهارم، انتشارات فرهنگ صبا، تهران. کلمن، جیمز (1384)، "نقش سرمایه اجتماعی در ایجاد سرمایه انسانی"، سرمایه اجتماعی: اعتماد، دموکراسی و توسعه، گردآوری کیان تاجبخش، ترجمه افشین خاکباز و حسن پویان، چاپ اول، نشر شیرازه، تهران کلهرنیا، بیژن (1387)، "مطالعات ارتقاء و توانمندسازی بافت های فقیر نشین شهری"، فصلنامه هفت شهر، شماره 23-24. گروت، لیندا و وانگ، دیوید (1388)، روش های تحقیق در معماری، ترجمه دکتر علیرضا عینی فر، چاپ سوم، انتشارات دانشگاه تهران، تهران. گزارش گردهمایی سالانه بانک جهانی (1999)، "ائتلاف برای شهرهای فاقد آلونک نشینی: برنامه عمل برای پیشبرد مرحله ای ارتقای محیطی آلونک نشینی"، ترجمه شهرزاد مهدوی، فصلنامه هفت شهر، شماره نهم و دهم. گولد برگ، ابی گایل (1387)، "پرندگان آشیان کرده اند: راهبرد طراحی در سکونتگاه های غیر رسمی"، فصلنامه هفت شهر، شماره 23-24. گیلبرت، آلن و گاگلر، جوزف (1375)، شهرها، فقر و توسعه- شهرنشینی در جهان سوم، ترجمه پرویز کریمی ناصری، چاپ اول، انتشارات اداره کل روابط عمومی و بینالملل شهرداری تهران، تهران. لاکویان، آپرودیسیو (1364)، خانهسازی در جهان سوم، ترجمه مینو رفیعی، وزارت برنامه و بودجه، مرکز مدارک اقتصادی– اجتماعی و انتشارات، تهران. لنگ، جان(1381)، آفرینش نظریه معماری، ترجمه دکتر علیرضا عینی پور، چاپ اول، انتشارات دانشگاه تهران، تهران. لنگ، جان (1387)، طراحی شهری: گونه شناسی رویه ها و طرح ها، ترجمه دکتر سید حسین بحرینی، چاپ دوم، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، تهران. لینچ، کوین (1381)، سیمای شهر، ترجمه دکتر منوچهر مزینی، چاپ پنجم، انتشارات دانشگاه تهران، تهران. مامفورد، لوییز (1385)، فرهنگ شهرها، ترجمه عارف اقوامی مقدم، چاپ اول، وزارت مسکن و شهرسازی، مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری، تهران. مشکینی، ابوالفضل (1388)، "تحلیلی بر سکونتگاه های امید و یأس در کلان شهرهای جهان در حال توسعه با رویکردی اقتصادی"، فصلنامه هفت شهر، شماره 29-30. محمدی، علیرضا و روستا، مجید (1387)، "توسعه اجتماع- محور(CDD): ساز و کاری برای ساماندهی سکونتگاه های غیر رسمی"، فصلنامه هفت شهر، شماره 23-24. محمدی آید غمیش، فاطمه (1390)، "بررسی کارایی رویکرد توسعه دارایی مبنا با تأکید بر سرمایه اجتماعی در بهبود بافت های نابسامان شهری (نمونه موردی: محله امامزاده حسن)"، پایان نامه دوره کارشناسی ارشد شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران. محمودی پاتی، فرزین و محمدپور عمران، محمد (1387)، سیاست های مدیریت زمین شهری - راهکارهایی در جهت دستیابی اقشار کم درآمد به زمین شهری، چاپ اول، انتشارات شهیدی، تهران. موحد، ضیاء (1389)، البته واضح و مبرهن است که ...، چاپ سوم، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، انتشارات نیلوفر، تهران. هال، ادوارد ت (1384)، بعد پنهان، ترجمه دکتر منوچهر طبیبیان، چاپ دوم، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، تهران. پایگاه اطلاع رسانی شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری، www.udro.org.ir پایگاه خبر گزاری فارس، www.farsnews.com منابع لاتین: Abbot, John (2002), “An analysis of informal settlement upgrading and critique of existing methodological approaches”, Habitat International 26, 303–315. Abbot, John (2002), “A method-based planning framework for informal settlement upgrading”, Habitat International 26, 317–333. Cities Alliance: Cities without slum (2008), “The Host: São Paulo”, Slum Upgrading up Close: Experiences of six cities, Washington, DC 20433 USA, www.citiesalliance.org. Ewing, Reid and others (2006), “Identifying and Measuring Urban Design Qualities Related to Walkability”, Journal of Physical Activity and Health 2006, 3, Suppl 1, Human Kinetics, Inc, S223-S240. Human Resources and Skills Development Canada, www.hrsdc.gc.ca. Ryden, K. C. (1993), Mapping the invisible landscape, Iowa City: University of Iowa Press: 38, www.envstudies.brown.edu. Scheinkman, Jos e A. “Social Intractions”, Princeton University and NBER, www.princeton.edu. The World Bank (2005), “Kabul Urban Policy Notes Series n.2”, www.worldbank.org. UN-HABITAT (2009), “Building Bridges: Social Capital and Urban Harmony”, State of The World ‘s Cities: Harmonious Cities, 196-203, www.unhabitat.org UN-HABITAT (2003), The Challenge of Slums, www.unhabitat.org Urban Vestbro, Dick (2008), “Are architects and planners obstacles to slum upgrading?” , Papers from a seminar in Barcelona in April 2008, International Architects Designers Planners for Social Responsibility, Stockholm. Västra Hamnen, The Bo01-area, A city for people and the environment, A broschure published by The city of Malmö, www.ekostaden.com. www.ehow.com www.wikipedia.com